ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ ԵՎ ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆ
Ներածություն
2006թ. հունվարի 1-ից ՀՀ կենտրոնական բանկը ստանձնել է Հայաստանի ֆինանսական հատվածի կարգավորումն ու վերահսկողությունը: Միասնական վերահսկողական մարմնի ստեղծման հիմնական դրդապատճառը ֆինանսական շուկայում ընդհանուր ռիսկերի վերահսկումն էր: Աշխարհում ֆինանսական համակարգի զարգացումներին բնորոշ են բանկային, ապահովագրական և արժեթղթերով գործունեությունների մերձեցման միտումները, ըստ որի վերահսկողությունից պահանջվում է համալիր կերպով դիտարկել ֆինանսական շուկայի զարգացման միտումները, գնահատել ֆինանսական շուկայի տարբեր հատվածներին բնորոշ ռիսկերը, դրանց ազդեցությունը ընդհանուր ֆինանսական համակարգի զարգացումների վրա: ՀՀ ֆինանասական շուկայի խոշորագույն մասնակիցն է բանկային համակարգը, որին բաժին է ընկնում ֆինանսական համակարգի ակտիվների 85.5%-ը:
2018 թվականի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ ՀՀ ֆինանսական շուկայի մասնակիցներն են՝
- 17 բանկեր` 536 մասնաճյուղերով,
- 39 վարկային կազմակերպություններ` 211 մասնաճյուղերով,
- 7 ապահովագրական ընկերություններ և 3 ապահովագրական միջնորդներ (բրոքերներ),
- ՀՀ արժեթղթերի շուկայի մասնակիցները, որոնք են՝ 11 ներդրումային ընկերությունները,ներդրումային ֆոնդերի 3 կառավարիչները, Հայաստանի կենտրոնական դեպոզիտարիան, ՆԱՍԴԱՔ ՕԷՄԷՔՍ ԱՐՄԵՆԻԱ ԲԲԸ-ն, 17 առևտրային բանկերը, 7 ապահովագրական ընկերությունները, 39 վարկային ընկերությունները և 22 հաշվետու թողարկողները
- 127 գրավատներ,
- 213 արտարժույթի առք ու վաճառք իրականացնող փոխանակման կետեր (մասնաճյուղերը ներառված չեն),
- 8 դրամական փոխանցումներ իրականացնող ընկերություն,
- 6 վճարային գործիքների և վճարահաշվարկային փաստաթղթերի պրոցեսինգ և քլիրինգ իրականացնող կազմակերպություն,
- 22 հաշվետու թողարկողներ:
31.12.2018 թվականի դրությամբ բանկային համակարգի
ընդհանուր ակտիվները կազմում են 4 տրլն 986 մլրդ դրամ,
ընդհանուր կապիտալը կազմում է 749 մլրդ դրամ,
ընդհանուր պարտավորությունները կազմում են 4 տրլն 238 մլրդ դրամ:
Բանկային համակարգի ակտիվների 58.8%-ը (կամ 2 տրլն 932 մլրդ դրամը) բաժին է ընկնում տնտեսությանը տրամադրած վարկերին (վարկերի 95.3%-ը բաժին է ընկնում «ստանդարտ» դասի վարկերին): Բանկերի պարտավորությունների 64.3%-ը (կամ 2 տրլն 728 մլրդ դրամը) կազմում են ֆիզիկական և իրավաբանական (բացառությամբ ֆինանսական կազմակերպությունների) անձանցից ներգրաված միջոցները: Բանկային համակարգի կապիտալի կազմում (փաստացի լրացված) կանոնադրական հիմնադրամի մեծությունը կազմում է 505.0 մլրդ դրամ: ՀՀ բանկային համակարգում կենտրոնացվածությունը գնահատվում է ցածր. կենտրոնացվածության Հերֆինդալ-Հիրշմանի գործակիցը ՀՀ բանկային համակարգում 31.12.2018 թվականի դրությամբ ըստ ընդհանուր ակտիվների կազմում է 0.089, ըստ ընդհանուր պարտավորությունների` 0.095, ըստ ընդհանուր կապիտալի` 0.068:
Բանկային վերահսկողությունն իրականացնում է Ֆինանսական վերահսկողության վարչությունը, որը ՀՀ կենտրոնական բանկի առանձին ստորաբաժանում է: Բանկային համակարգի կարգավորման մեթոդաբանական և զարգացման խնդիրների հետ կապված աշխատանքների պատասխանատվությունը դրված է Ֆինանսական համակարգի կայունությանև զարգացման, Ֆինանսական համակարգի կարգավորման և Իրավաբանական վարչությունների վրա, որոնք նույնպես ՀՀ ԿԲ կառուցվածքային ինքնուրույն ստորաբաժանումներ են: ԿԲ-ում ստեղծված է Լիցենզավորման և վերահսկողության հանձնաժողով, որի նպատակն է քննարկել այս բնագավառում ծագած խնդիրները և հանդես գալ համապատասխան առաջարկություններով: Լիցենզավորման և վերահսկողության հանձնաժողովի կազմում են ԿԲ նախագահը, ԿԲ նախագահի տեղակալները, Ֆինանսական վերահսկողության, Ֆինանսական համակարգի կայունության և զարգացման, Ֆինանսական համակարգի կարգավորման, Իրավաբանական վարչությունների պետերը: Բանկային վերահսկողությունն իրականացվում է տեղերում ստուգումների /on-site/ և ամենօրյա հեռակա վերահսկողության /off-site/ միջոցով: Տեղերում ստուգումները կարող են լինել ինչպես համալիր, ներառելով բանկի գործունեության բոլոր ոլորտները, այնպես էլ նպատակային` ուղղված կոնկրետ ոլորտի ստուգմանը: Տեղերում ստուգումները կազմակերպվում են պարբերաբար կազմվող տարեկան ծրագրերի հիման վրա:
31.12.2018 թվականի դրությամբ վարկային կազմակերպությունների
ընդհանուր ակտիվները կազմում են 556.5 մլրդ դրամ,
ընդհանուր պարտավորությունները կազմում են 262.1 մլրդ դրամ,
ընդհանուր կապիտալը կազմում է 294.3 մլրդ դրամ:
31.12.2018 թվականի դրությամբ ապահովագրական ընկերությունների
ընդհանուր ակտիվները կազմում են 51.6 մլրդ դրամ,
ընդհանուր պարտավորությունները կազմում են 32.4 մլրդ դրամ,
ընդհանուր կապիտալը կազմում է 19.2 մլրդ դրամ:
31.12.2018 թվականի դրությամբ ներդրումային ընկերությունների
- ընդհանուր ակտիվները կազմում են 56.6 մլրդ դրամ,
- ընդհանուր պարտավորությունները կազմում են 45.9 մլրդ դրամ,
- ընդհանուր կապիտալը կազմում է 10.6 մլրդ դրամ:
31.12.2018 թվականի դրությամբ գրավատների
ընդհանուր ակտիվները կազմում են 10.3 մլրդ դրամ,
ընդհանուր պարտավորությունները կազմում են 8.5 մլրդ դրամ,
սեփական կապիտալը կազմում է 1.8 մլրդ դրամ:
2018 թվականի ընթացքում 213 փոխանակման կետերում իրականացվել է`
393.4 մլն ԱՄՆ դոլարի առք և 393.1 մլն ԱՄՆ դոլարի վաճառք,
59.8 մլն Եվրոյի առք և 56.6 մլն Եվրոյի վաճառք,
2018 թվականի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ ՀՀ արժեթղթերի շուկայում գործել են
ներդրումային ծառայություններ մատուցող 17 բանկ,
11 ներդրումային ընկերություն,
7 ապահովագրական ընկերություն,
39 վարկային կազմակերպություն,
22 հաշվետու թողարկող և ներդրումային ֆոնդերի 3 կառավարիչներ
ՀՀ տարածքում պարտադիր կենսաթոշակային ֆոնդերի կառավարիչների գործունեություն իրականացնելու լիցենզիա են ունեցել 2 ներդրումային ֆոնդի կառավարիչներ: Յուրաքանչյուրը կառավարում է 3 պարտադիր կենսաթոշակային ֆոնդ:
31.12.2018թ. պարտադիր կենսաթոշակային ֆոնդերի զուտ ակտիվների արժեքը կազմել է 157.2 մլրդ դրամ: Տարեվերջի դրությամբ զուտ ակտիվներ / ՀՆԱ հարաբերակցությունը կազմել է 2.6 %:
ՀՀ արժեթղթերի շուկայում գործում են նաև Հայաստանի կենտրոնական դեպոզիտարիան և արտարժույթի և արժեթղթերի առք ու վաճառքի սակարկություններ կազմակերպող ՆԱՍԴԱՔ ՕԷՄԷՔՍ ԱՐՄԵՆԻԱ ԲԲԸ-ն:
31.12.2018 թվականի դրությամբ ՆԱՍԴԱՔ ՕԷՄԷՔՍ ԱՐՄԵՆԻԱ ԲԲԸ-ում թույլատրված են կարգավորվող շուկայում առևտրի 22 հաշվետու թողարկողների արժեթղթեր: Հայաստանի Հանրապետության արժեթղթերի շուկան ներառում է ՀՀ տարածքում արժեթղթեր թողարկող և արժեթղթերում ներդրումներ իրականացնող անձանց, ներդրումային ծառայություններ մատուցող անձանց, Կենտրոնական դեպոզիտարիան, արժեթղթերի կարգավորվող շուկայի օպերատորը և արժեթղթերի չկարգավորվող առևտրի ոլորտը:
ՀՀ արժեթղթերի շուկայի կարգավորման և վերահսկողության գործառույթն իրականացնում է Կենտրոնական անկը`օրենքներով և այլ իրավական ակտերով սահմանված կարգով: Արժեթղթերի շուկայի կարգավորման և վերահսկողության հիմնական նպատակներն են.
ներդրողների իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանությունը,
արժեթղթերի շուկայի թափանցիկության, կայուն և արդյունավետ զարգացման ապահովումը,
արժեթղթերի գնագոյացման համակարգի արժանահավատության ապահովումը,
արժեթղթերի շուկայում համակարգային ռիսկերի նվազեցումը:
Համաձայն «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենքի` թողարկող է համարվում այն անձը, որն արժեթուղթ է թողարկում (թողարկել) կամ իր անունից արժեթուղթ թողարկելու առաջարկություն է անում:Թողարկողի կողմից իրականացվող արժեթղթի թողարկումը անձի գործողությունների ամբողջությունն է` ուղղված նույն դասի արժեթղթերի համախմբի առաջացմանը: Ընդ որում` արժեթղթերի թողարկումը թողարկողի միևնույն որոշման հիման վրա, սակայն տարբեր ժամանակահատվածներում (սերիաներով) համարվում է մեկ թողարկում: Հաշվետու թողարկողն այն թողարկողն է, որի կողմից թողարկված որևէ դասի արժեթուղթը թույլատրված է ՀՀ տարածքում գործող կարգավորվող շուկայում առևտրին:
ՀՀ արժեթղթերի շուկան կարգավորվում է՝ ՀՀ Սահմանադրությամբ, ՀՀ միջազգային պայմանագրերով, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով, «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքով, «Վարչարարության հիմունքների և վարչականվարույթի մասին» ՀՀ օրենքով, «Արժեթղթերի շուկայի մասին» ՀՀ օրենքով, «Ներդրումային ֆոնդերի մասին» ՀՀ օրենքով, «Կուտակային կենսաթոշակների մասին» ՀՀ օրենքով, դրանց հիման վրա ընդունված նորմատիվ իրավական ակտերով, այլօրենքներով և իրավական ակտերով: