Հայաստանի տարածքում հայտնաբերված ամենահին մետաղադրամները վերաբերում են Ք.ա. VI-V դարերին: Դրանք հոնիական Միլետոս քաղաքում թողարկված երկու արծաթե դիօբոլոսներն են, որոնք հայտնաբերվել են Էրեբունիի պեղումներից։
Մետաղադրամները Հայաստանում տարածում են գտնում Ք.ա. III դարից սկսած։ Հելլենիստական դարաշրջանում ռազմական արշավանքների և միջազգային առևտրի միջոցով Հայաստան էին մտնում Ալեքսանդր Մակեդոնացու, սելևկյան, աթենական, պարթևական, հռոմեական, կապադովկյան և այլ ծագման դրամներ:
Երվանդյան հարստության հայ արքաները Ք.ա. III դարի կեսից Ծոփքում սկսում են թողարկել պղնձե դրամներ, որոնք այսօր մեզ հայտնի ամենավաղ հայկական դրամներն են:
Նկ. 1. Ծոփքի թագավորություն, արքա Արսամես, մ․թ․ա․ III դարի երրորդ քառորդ, պղնձե դրամ
Դիմերես՝ արքա Արսամեսի կիսադեմը սրագագաթ գլխանոց վզկալով:
Դարձերես՝ հեծյալ արքան՝ ձախ ձեռքում երկու նիզակ, երրորդ նիզակը նետում է թռչող առյուծի վրա, վերևում հունարեն մակագրություն՝ «BAΣIΛEΩΣ / APΣAMOY» (Արքա Արսամեսի):
Նկ. 2. Ծոփքի թագավորություն, արքա Արսամես, մ․թ․ա․ III դարի երրորդ քառորդ, պղնձե դրամ
Դիմերես՝ արքա Արսամեսի կիսադեմը:
Դարձերես՝ Դիոսկուր երկվորյակների գլխարկները` խաչազարդ, երկու կողմից հունարեն մակագրություն՝ «ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΡΣΑΜΟΥ» (Արքա Արսամեսի):
Արտաշեսյան հարստության ժամանակաշրջանում (Ք.ա. 189 թ. – Ք.հ. 1 թ.) Մեծ Հայքում հայոց արքաների կողմից թողարկվել են պղնձե և արծաթե դրամներ։ Տիգրան Բ Մեծի օրոք (Ք.ա. 95-55 թթ.) դրամահատությունն իրականացվում էր թագավորության մի շարք քաղաքներում՝ Արտաշատում, Տիգրանակերտում, Մծբինում, Անտիոքում, Դամասկոսում և այլն:
Նկ. 3. Մեծ Հայք, Արտաշեսյան թագավորություն, Տիգրան Բ Մեծ, Ք.ա. 95-55 թթ., արծաթե տետրադրախմա
Դիմերես՝ արքա Տիգրան Բ Մեծի կիսադեմը հինգ ծոպավոր հայկական խոյրով, որը զարդարված է երկու շրջված ու իրար նայող արծիվներով, որոնց միջև աստղ է:
Դարձերես՝ Տիխե աստվածուհին պարսպաձև թագով` ժայռին նստած, ձեռքին արմավենու ճյուղ, իսկ ոտքերի տակ Օրոնտես գետի աստվածությունը՝ լողացող մարդու կերպարով, հունարեն մակագրություն՝ «BAΣIΛEΩΣ / BAΣIΛEΩN / TIΓPANOY» (Արքայից արքա Տիգրանի):
Նկ. 4. Մեծ Հայք, Արտաշեսյան թագավորություն, Տիգրան Բ Մեծ, Ք.ա. 95-55 թթ., արծաթե տետրադրախմա
Դիմերես՝ արքա Տիգրան Բ Մեծի կիսադեմը հինգ ծոպավոր հայկական խոյրով, որը զարդարված է երկու շրջված ու իրար նայող արծիվներով, որոնց միջև աստղ է:
Դարձերես՝ Տիխե աստվածուհին պարսպաձև թագով` ժայռին նստած, ձեռքին արմավենու ճյուղ, իսկ ոտքերի տակ Օրոնտես գետի աստվածությունը՝ լողացող մարդու կերպարով, հունարեն մակագրություն՝ «BAΣIΛEΩΣ / TIΓPANOY» (Արքա Տիգրանի):
Նկ. 5. Մեծ Հայք, Արտաշեսյան թագավորություն, Տիգրան Բ Մեծ, մ․թ․ա․ 95-55 թթ., արծաթե դրախմա
Դիմերես՝ արքա Տիգրան Բ Մեծի կիսադեմը հինգ ծոպավոր հայկական խոյրով, որը զարդարված է երկու շրջված ու իրար նայող արծիվներով, որոնց միջև աստղ է:
Դարձերես՝ Տիխե աստվածուհին պարսպաձև թագով` ժայռին նստած, ձեռքին արմավենու ճյուղ, իսկ ոտքերի տակ Օրոնտես գետի աստվածությունը՝ լողացող մարդու կերպարով, հունարեն մակագրություն՝ «BAΣIΛEΩΣ / BAΣIΛEΩN / TIΓPANOY» (Արքայից արքա Տիգրանի):
Հելլենիստական ոճով ձևավորված հայկական դրամների պատկերագրությունն ու մակագրություններն ամբողջովին համահունչ էին ժամանակաշրջանի ոգուն. դիմերեսին միապետի դիմապատկերն էր, դարձերեսին` դիցաբանական խորհրդանշաններ, արքայի անունն ու տիտղոսը հունարեն:
Նկ. 6. Մեծ Հայք, Արտաշեսյան թագավորություն, Արտավազդ Բ, մ․թ․ա․ 55-34 թթ., արծաթե տետրադրախմա
Դիմերես՝ արքա Արտավազդ Բ-ի կիսադեմը հինգ ծոպավոր հայկական խոյրով` զարդարված աստղով:
Դարձերես՝ քառաձի մարտակառք և դա վարող թագակիր անձնավորությունը, հունարեն մակագրություն՝ «BAΣIΛEΩΣ / BAΣIΛEΩN / AΡTAΥAZΔOΥ / ΘΕΙΟΥ» (Արքայից արքա Արտավազդի աստվածային):
Նկ. 7. Մեծ Հայք, Արտաշեսյան թագավորություն, Արտավազդ Բ, մ․թ․ա․ 55-34 թթ., արծաթե դրախմա
Դիմերես՝ արքա Արտավազդ Բ-ի կիսադեմը հինգ ծոպավոր հայկական խոյրով` զարդարված աստղով:
Դարձերես՝ քառաձի մարտակառք և դա վարող թագակիր անձնավորությունը, հունարեն մակագրություն՝ «BAΣIΛEΩΣ / BAΣIΛEΩN / AΡTAΥAZΔOΥ» (Արքայից արքա Արտավազդի):
Նկ. 8. Մեծ Հայք, Արտաշեսյան թագավորություն, Արտաշես Բ, մ․թ․ա. 30-20 թթ., պղնձե դրամ
Դիմերես՝ արքա Արտաշես Բ-ի կիսադեմը հինգ ծոպավոր հայկական խոյրով:
Դարձերես՝ շան պատկեր, արամերեն մակագրություն։
Արտաշեսյան հարստության անկման ժամանակաշրջանում թողարկվել են Արտաշատ մայրաքաղաքի դիցուհի Տիխեի, հասկի և այլ պատկերներով քաղաքային պղնձե դրամներ, որոնց եզակի օրինակները ներկայացնում են Արտաշատի դրամաթողարկումները։
Նկ. 9. Արտաշատի քաղաքային թողարկում, պղնձե դրամ
Դիմերես՝ քաղաքի հովանավոր աստվածուհի թագակիր Տիխեի կիսադեմը:
Դարձերես՝ աստվածուհի Նիկեն, աջ ձեռքում` պսակ, հունարեն մակագրություն՝ «APTAΞICATωN ΜΗTΡΟΠΟΛΕωС» (Արտաշատ մայրաքաղաքի համայնքի կողմից):
Արշակունյաց հարստության ժամանակներից (66-428 թթ.) դրամներ որոշակիորեն հայտնի չեն: Արշակունիների իշխանության սկզբնական շրջանում Հայաստանում դրամաշրջանառությունը կատարվել է հիմնականում Հռոմեական կայսրության և Պարթևական թագավորության դրամներով:
III դարի կեսերից Հայաստանում սկսում են շրջանառվել Սասանյան Իրանի, իսկ V դարի վերջից՝ նաև Բյուզանդական կայսրության դրամները:
VII դարի երկրորդ կեսին Արաբական խալիֆայության կողմից Հայաստանի նվաճումից հետո դրամաշրջանառությունը Հայաստանում կատարվել է Օմայանների տոհմի, իսկ ավելի ուշ` Աբբասյանների դրամներով: Արաբական խալիֆայության դրամներից Հայաստանում շրջանառվել են արծաթե դիրհեմներ, պղնձե ֆելսեր և, շատ սահմանափակ քանակով, ոսկե դինարներ:
X դարի վերջից արաբական արծաթե դիրհեմներին փոխարինում են բյուզանդական ոսկե դրամները և պղնձե ֆոլիսները, որոնք տարածաշրջանում կատարում էին հիմնական դրամական միավորի դեր: XI-XII դարերում շրջանառության մեջ սկսում են թափանցել նաև սելջուկյան և այլ տեղական մահմեդական տիրակալների մետաղադրամները:
Բագրատունյաց թագավորության ժամանակաշրջանում (885-1045 թթ.) դրամներ չեն հատվել, սակայն Տաշիր-Ձորագետի փոքրիկ թագավորությունում, որտեղ իշխում էր Բագրատունիների ճյուղերից մեկը, Կյուրիկե Բ արքայի օրոք (1048-1089 թթ.) թողարկվել են պղնձե դրամներ՝ բյուզանդական պղնձե ֆոլիսների նմանությամբ, բայց հայ թագավորի անվան հիշատակությամբ։ Սրանք մեզ հայտնի առաջին հայատառ դրամներն են:
Նկ. 10. Տաշիր-Ձորագետի հայկական թագավորություն, Կյուրիկե Բ, 1048-1089 թթ., պղնձե դրամ
Դիմերես՝ Քրիստոսի կիսանդրին` ավետարանը ձեռքին, հայերեն մակագրություն՝ ՅՍ-ՔՍ (Հիսուս Քրիստոս):
Դարձերես՝ հայերեն մակագրություն՝ «+ՏՐ ՕԳՆԷ ԿՈՐԻԿԷԻ ԿՈՐԱՊԱՂԱՏԻՆ» (Տեր օգնիր Կյուրիկե Կյուրոպաղատին):
XI դարի վերջին Կիլիկիայում հիմնվեց Հայոց պետություն, որը գոյատևեց շուրջ երեք հարյուր տարի (1080-1375 թթ.): Իշխանապետության շրջանում (1080-1198 թթ.) Ռուբինյան իշխաններից ոմանք թողարկել են պղնձե դրամներ, որոնք կրում էին խաչակրաց դրամների պատկերագրության ազդեցությունը, բայց ունեին հայերեն գրություններ: Թագավորության շրջանում (1198-1375 թթ.), արքա Լևոն Ա-ից (1198-1219 թթ.) սկսած, առատորեն թողարկվել են արծաթե և պղնձե, երբեմն՝ բիլոնե (արծաթի ցածր պարունակությամբ համաձուլվածք) դրամներ:
Արծաթե դրամները կոչվել են «դրամ», «թագվորին», իսկ պղնձե դրամները` «դանգ», «քարտեզ», «փող»: Կիլիկյան դրամները բնորոշվում են հայկական, եվրոպական և արևելյան տարրերից հյուսված ինքնատիպ պատկերագրությամբ և հայերեն գրություններով։ Դրանք բոլորը խաչազարդ են։
Նկ. 11. Կիլիկիայի հայոց թագավորություն, Լևոն Ա, 1198-1219 թթ., արծաթե դրամ
Դիմերես՝ Լևոն Ա թագավորը առյուծազարդ գահին նստած, հայերեն մակագրություն՝ «+ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՑ» (Լևոն թագավոր հայոց):
Դարձերես՝ խաչ երկու առյուծների միջև. հայերեն մակագրություն՝ «+ԿԱՐՈՂՈՒԹԲՆ ԱՍՏՈծՈՅ» (Կարողությամբ Աստծո):
Նկ. 12. Կիլիկիայի հայոց թագավորություն, Հեթում Ա, 1226-1269 թթ., արծաթե դրամ
Դիմերես՝ Զաբել թագուհին և Հեթում Ա թագավորը երկարաձող խաչ բռնած, հայերեն մակագրություն՝ «+ԿԱՐՈՂՈԻԹԻՒՆՆ ԱՅԷ» (Կարողությամբ Աստծո):
Դարձերես՝ խաչակիր առյուծ՝ դեպի աջ, հայերեն մակագրություն՝ «ՀԵԹՈԻՄ ԹՈԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ» (Հեթում թագավոր հայոց):
XIII դարի սկզբից Հայաստանի հյուսիսում և արևելքում շրջանառվել են վրաց թագավորների, հիմնականում՝ Թամար թագուհու, պղնձե դրամները:
XIII դարի կեսից սկսած՝ Հայաստանի դրամաշրջանառության մեջ գերիշխող են դառնում մոնղոլական տիրակալների դրամները` արծաթե դիրհեմներն ու սակավաթիվ պղնձե ֆելսերը: Հետագայում դրամական գործարքները Հայաստանում սպասարկվում էին տեղական մահմեդական տոհմերի դրամներով:
XVI դարից մինչև 1820-ական թթ. Հայաստանի արևելյան մասում դրամաշրջանառությունը կատարվել է հիմնականում իրանական շահերի դրամներով: Ինչպես Իրանի բազմաթիվ քաղաքներում, XVI-XVIII դարերում Երևանում նույնպես թողարկվել են պղնձե, արծաթե և ոսկե դրամներ:
1828 թ. Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում ընդգրկվելուց հետո Հայաստանում շրջանառության մեջ են մտնում ռուսական ոսկե, արծաթե և պղնձե դրամական թողարկումները։ Առաջին անգամ սկսում են շրջանառվել Ռուսական կայսրության թղթադրամները, իսկ փետրվարյան հեղափոխությունից հետո (1917 թ.)՝ նաև Ռուսաստանի Ժամանակավոր կառավարության թողարկումները:
Նկ. 13. Ռուսական կայսրություն, 500 ռուբլի անվանական արժեքով պետական վարկային տոմս
Նկ. 14. Ռուսական կայսրություն, 50 կոպեկ անվանական արժեքով թղթադրամ
Բաժնի նյութերին առնչվող հավելյալ տեղեկատվություն հնարավոր է ստանալ ՀՀ կենտրոնական բանկի գրադարանում առկա գրականությունից.
- Խ. Ա. Մուշեղյան, Հայաստանի դրամական գանձերը, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ, Հայաստանի պատմության պետական թանգարան, Երևան, 1973
- Paul Z. Bedoukian, Coinage of Cilician Armenia, American Numismatic Society, Danbury, Connecticut, 1979
- Խ. Ա. Մուշեղյան, Դրամական շրջանառությունը Հայաստանում (մ.թ.ա V դ. – մ.թ. XIV դ.), Հայկական ՍՍՀ ԳԱ, Հայաստանի պատմության պետական թանգարան, Երևան, 1983
- Ռ. Վարդանյան, Արտավազդ II-ի դրամները, Հայաստանի Հանրապետության Գիտությունների ազգային ակադեմիայի հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ և Հայաստանի պատմության թանգարան, Երևան, 2004
- Ռ. Վարդանյան, Գ. Մուղալյան, Ա. Վարդանյան, Ա. Զոհրաբյան, Հ. Հովհաննիսյան, Հայաստանի դրամաշրջանառության պատմությունը, Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկ, Երևան, 2018
- Ռ. Վարդանյան, Սիլլոգե հայկական դրամների, Հայաստան, Կիլիկիա. հատոր V, Լևոն IV, Կի, Կոստանդին III, Կոստանդին IV և Լևոն V, Հայաստանի պատմության թանգարան, Երևան, 2020
- Ա. Զոհրաբյան, Հայաստանի դրամական տնտեսությունը III-X դարերում (սասանյան և արաբական ժամանակաշրջաններ), Հայաստանի պատմության թանգարան, Երևան, 2021